Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Lãnh đạo Bộ Tài chính về việc triển khai thị trường chứng khoán phái sinh (TTCKPS), Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN) đã có chỉ đạo và hướng dẫn Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX) và Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam (VSD) chuẩn bị các điều kiện kỹ thuật cần thiết để sẵn sàng đưa TTCKPS vận hành vào đầu năm 2017. Với quyết tâm đưa TTCKPS đi vào hoạt động đúng tiến độ, trong thời gian qua, HNX đã tập trung nguồn lực để triển khai các công tác chuẩn bị cho TTCKPS như: xây dựng các quy chế vận hành thị trường, phát triển hạ tầng công nghệ cho giao dịch chứng khoán phái sinh (CKPS), thiết kế mẫu hợp đồng và hỗ trợ các thành viên dự kiến tham gia thị trường.
Về xây dựng khung pháp lý
Đến nay, khung pháp lý cho TTCKPS đã cơ bản được hoàn thiện. Nghị định số 42/2015/NĐ-CP1 (Nghị định số 42) cùng với Thông tư số 11/2016/TT-BTC2 (Thông tư số 11) là các cơ sở pháp lý để triển khai TTCKPS. Trên cơ sở đó, HNX đang tích cực hoàn thiện Quy chế giao dịch và Quy chế quản lý thành viên giao dịch CKPS để trình UBCKNN trong thời gian tới.
Quy chế quản lý thành viên giao dịch CKPS được xây dựng nhằm chi tiết hóa các quy định về thành viên, bao gồm: Các quy định, thủ tục đối với việc đăng ký làm thành viên giao dịch; Quyền và nghĩa vụ của thành viên giao dịch; Chế độ báo cáo; Quy định về việc đình chỉ và chấm dứt tư cách thành viên với các đối tượng là công ty chứng khoán (CTCK) đăng ký làm thành viên giao dịch và ngân hàng thương mại (NHTM) đăng ký làm thành viên giao dịch đăc biệt.
Ngoài ra, quy chế cũng có các quy định về thành viên tạo lập thị trường, bao gồm: quy định về điều kiện, hồ sơ và thủ tục đăng ký làm thành viên tạo lập thị trường; quyền và nghĩa vụ của thành viên tạo lập thị trường; quy định về tạm ngừng, đình chỉ, chấm dứt hoạt động tạo lập thị trường; các trường hợp được miễn trừ nghĩa vụ tạo lập thị trường. Về đại diện giao dịch của hệ thống giao dịch CKPS, quy chế quy định điều kiện, hồ sơ và thủ tục cấp thẻ đại diện giao dịch; các hình thức xử lý đối với đại diện giao dịch.
Tương tự thị trường cơ sở, quy chế quản lý thành viên giao dịch CKPS cũng có các nội dung về hình thức và trình tự giải quyết tranh chấp; nguyên tắc, thủ tục và hình thức xử lý vi phạm đối với thành viên (bao gồm cả thành viên giao dịch và thành viên giao dịch đăc biệt).
Về quy chế niêm yết và giao dịch hợp đồng tương lai (HĐTL), nội dung chính của quy chế bao gồm các điều khoản quy định về nội dung của mẫu HĐTL, niêm yết và hủy niêm yết hợp đồng, kết cấu phiên giao dịch, phương thức giao dịch, các loại lệnh giao dịch và sửa hủy lệnh giao dịch, cách xác định giá thanh toán, phương thức yết giá của thành viên tạo lập thị trường, tiêu chuẩn trái phiếu chuyển giao… So với quy chế tại thị trường cơ sở, quy chế này có một số khác biệt do đăc thù của sản phẩm phái sinh. Về sản phẩm, một mẫu HĐTL được xây dựng trên một tài sản cơ sở nhất định, mỗi thời điểm được niêm yết và giao dịch đồng thời các tháng đáo hạn khác nhau, bao gồm hợp đồng đáo hạn tháng hiện tại, tháng kế tiếp, hai/ba tháng cuối quý tiếp theo. Các hợp đồng mới sẽ được niêm yết ngay sau khi hợp đồng liền trước đáo hạn và hủy niêm yết.
Về nhà tạo lập thị trường, do nghiệp vụ tạo lập thị trường còn mới mẻ, trong giai đoạn đầu, trách nhiệm yết giá được quy định ở mức đơn giản nhất nhằm mục đích khuyến khích thành viên tham gia tạo thanh khoản cho thị trường. Quy định về nghĩa vụ của thành viên tạo lập thị trường tập trung vào các tiêu chí: thời gian yết giá tối thiểu, khối lượng thực hiện giao dịch tối thiểu trong tháng, thời gian tồn tại tối thiểu của lệnh trên hệ thống, khối lượng tối thiểu trên một lệnh yết, chênh lệch tối đa giữa giá mua và giá bán của một căp lệnh. HNX sẽ quy định các loại hợp đồng cần tạo lập thị trường cùng các tham số trên trong từng mẫu hợp đồng cụ thể. Thành viên tạo lập thị trường chỉ được sử dụng lệnh giới hạn để yết giá. Hiện tại, HNX đang bước đầu dự thảo các quy trình nghiệp vụ liên quan để hoàn thiện bộ các văn bản quy định về giao dịch.
Về thiết kế sản phẩm
Hai sản phẩm CKPS dự kiến đầu tiên sẽ được đưa vào giao dịch là HĐTL chỉ số cổ phiếu và HĐTL trái phiếu chính phủ (TPCP). Đối với HĐTL chỉ số cổ phiếu, thống kê từ các quốc gia trên thế giới cho thấy, khi thiết kế sản phẩm HĐTL, hầu hết các sở giao dịch lớn trên thế giới đều lựa chọn chỉ số cổ phiếu làm tài sản cơ sở cho những sản phẩm đầu tiên. Không chỉ đáp ứng được nhu cầu đa dạng hóa đầu tư và hạn chế rủi ro của nhà đầu tư, chỉ số cổ phiếu là tài sản có tính thanh khoản cao, đại diện cho thị trường và là sản phẩm được giao dịch tốt trên thị trường cơ sở.
Đối với HĐTL TPCP, thị trường TPCP tại Việt Nam đã phát triển rất mạnh mẽ trong những năm vừa qua, TPCP chiếm đa phần giá trị thị trường nợ Việt Nam cho nên nhu cầu phòng ngừa trạng thái cho các giao dịch TPCP là rất lớn. Ngoài ra, bản chất của TPCP là một loại chứng khoán có độ an toàn lớn, độ rủi ro thấp hơn so với các loại chứng khoán khác. Phát triển mạnh thị trường TPCP sẽ làm nền tảng để phát triển hiệu quả các thị trường liên quan đến các loại trái phiếu khác như trái phiếu doanh nghiệp. Việc phát triển thêm các công cụ trên thị trường thứ cấp TPCP như các sản phẩm HĐTL TPCP sẽ giúp kích thích hoạt động giao dịch trên thị trường trái phiếu. Hiện HNX đang cân nhắc khả năng lựa chọn trái phiếu kỳ hạn 5 năm làm tài sản cơ sở cho HĐTL TPCP do loại trái phiếu này đang được phát hành với khối lượng lớn nhất trên thị trường sơ cấp. Ngoài ra, khối lượng giao dịch trái phiếu này chiếm tỷ lệ khá lớn (có nhiều thời điểm cao hơn cả trái phiếu kỳ hạn 03 năm) trong tổng khối lượng giao dịch TPCP một năm trở lại đây.
Để các sản phẩm CKPS của HNX phù hợp với thông lệ quốc tế và có tính thị trường cao, HNX đã tổ chức lấy ý kiến thành viên thị trường về các sản phẩm dự kiến và phối hợp chăt chẽ với các thành viên để đưa ra các quy định liên quan đến hợp đồng. Việc lựa chọn và xây dựng sản phẩm được thực hiện trên cơ sở đảm bảo tuân thủ quy định tại các văn bản pháp quy về CKPS (Nghị định số 42 và Thông tư số 11). Về cơ bản, mẫu hợp đồng do HNX thiết kế đảm bảo đầy đủ những nội dung yêu cầu tại các văn bản pháp quy này.
Ngoài ra, dựa trên các nghiên cứu và khảo sát kinh nghiệm phát triển các TTCKPS trên thế giới cũng như tham khảo ý kiến của các chuyên gia quốc tế, HNX đã rút ra những điểm cần lưu ý trong thiết kế sản phẩm nhằm đảm bảo tính thống nhất và phù hợp với thông lệ quốc tế như lựa chọn tài sản cơ sở, các quy định về giao dịch và các quy định về bù trừ, thanh toán.
Trong năm 2015 và 2016, HNX đã trao đổi nghiệp vụ với VSD, đồng thời tổ chức các chương trình khảo sát lấy ý kiến các đơn vị thành viên thị trường. Nhìn chung, các mẫu sản phẩm đều nhận được sự đồng thuận của các đơn vị thành viên, các góp ý xác đáng được HNX tiếp thu để hoàn thiện mẫu sản phẩm. Trong giai đoạn này, HNX và VSD đang phối hợp chăt chẽ nhằm thống nhất và hoàn thiện các điều khoản mang tính kỹ thuật trong mẫu hợp đồng.
Một số điểm đáng chú ý:
Về quy mô hợp đồng: kết quả khảo sát cho thấy, các thành viên thị trường mong muốn quy mô HĐTL chỉ số cổ phiếu nên ở mức vừa phải, từ 100 triệu đến 300 triệu đồng, quy mô HĐTL TPCP ở mức 1 tỷ đồng.
Về phương thức thanh toán: HĐTL chỉ số cổ phiếu được thanh toán bằng tiền. Trong khi đó, HĐTL TPCP được thanh toán bằng hình thức chuyển giao vật chất.
Về các tháng đáo hạn: HĐTL chỉ số cổ phiếu dự kiến có 4 tháng đáo hạn, bao gồm tháng hiện tại, tháng tiếp theo và 2 tháng cuối quý gần nhất, phù hợp với thông lệ quốc tế và các nước trong khu vực cũng như tâm lý của nhà đầu tư đối với sản phẩm chỉ số. Trong khi đó, HĐTL TPCP dự kiến có 3 tháng đáo hạn cuối 3 quý gần nhất, phù hợp với thông lệ quốc tế về sản phẩm HĐTL TPCP.
Về phương thức giao dịch: dự kiến cả HĐTL chỉ số cổ phiếu và HĐTL TPCP đều sử dụng phương thức giao dịch khớp lệnh và phương thức giao dịch thỏa thuận, tương tự như thị trường cơ sở.
Xây dựng hệ thống giao dịch CKPS
Hệ thống giao dịch CKPS về cơ bản không có nhiều khác biệt so với hệ thống giao dịch trên thị trường cơ sở. Tuy nhiên, hệ thống cũng cần bổ sung một số chức năng nhằm hỗ trợ và quản lý thị trường như kết nối với thành viên tạo lập thị trường hoăc các biện pháp kỹ thuật ổn định thị trường.
Vì vậy, HNX đang gấp rút xây dựng bài toán kỹ thuật và phối hợp cùng VSD xây dựng hệ thống cơ sở hạ tầng cho thị trường CKPS được đồng bộ, ổn định và hiệu quả. Tháng 4/2016, HNX đã đưa ra yêu cầu kết nối giao dịch cho các đơn vị thành viên để các đơn vị thành viên có thể chủ động tiến hành xây dựng hệ thống, đảm bảo kế hoạch, kiểm tra (test) hệ thống giữa HNX và các đơn vị thành viên được thực hiện vào cuối quý III, đầu quý IV/2016. Để hỗ trợ các thành viên, HNX đã mời các đơn vị cung cấp giải pháp phần mềm phái sinh quốc tế tổ chức giới thiệu chức năng hệ thống, giúp các đơn vị thành viên lựa chọn công nghệ phù hợp khi tham gia TTCKPS. Hiện tại, HNX đang phối hợp cùng với VSD “test” (cho chạy thử nghiệm) hệ thống giao dịch, bù trừ và thanh toán. Dự kiến, chương trình test với các thành viên tham gia thị trường sẽ thực hiện trong quý IV/2016 để hệ thống này có thể sẵn sàng vào cuối năm 2016.
Công tác phát triển hệ thống thành viên
Theo quy định tại Nghị định số 42 về tiêu chuẩn trở thành thành viên giao dịch, HNX đã lập danh sách các thành viên mục tiêu, đáp ứng các yêu cầu về vốn, nghiệp vụ, có nhu cầu tham gia TTCKPS. Cùng với công tác xây dựng quy chế quản lý thành viên giao dịch và thành viên tạo lập thị trường, HNX dự kiến phối hợp chăt chẽ với các cơ quan quản lý trong việc triển khai các hoạt động cấp phép hoạt động kinh doanh CKPS, chứng chỉ nghiệp vụ đối với nhân sự của công ty/ngân hàng thành viên và đào tạo đại diện giao dịch.
Hoạt động tuyên truyền và đào tạo
Song song với công tác xây dựng khung pháp lý, thiết kế sản phẩm và hệ thống giao dịch, HNX cũng chú trọng tới công tác tuyên truyền, đào tạo cán bộ, giới truyền thông, các thành viên thị trường và công chúng đầu tư. Các chương trình đào tạo cho cán bộ HNX được thực hiện theo hình thức các chương trình hội thảo và chương trình làm việc với các chuyên gia của các sở giao dịch và tổ chức tài chính, giúp các cán bộ HNX có thêm thông tin để xây dựng yêu cầu nghiệp vụ về phái sinh.
Xác định tầm quan trọng của hoạt động tuyên truyền và đào tạo về CKPS và TTPS, HNX đã chủ động tham gia xây dựng tài liệu giáo trình đào tạo người hành nghề theo Đề án đào tạo của UBCKNN và cử cán bộ tham gia giảng dạy về CKPS tại UBCKNN, hướng tới việc phổ biến về CKPS trước hết cho cán bộ, công chức tại cấp cơ quan quản lý. Trong thời gian qua, HNX đã xây dựng tài liệu, tham gia thuyết trình tại các hội thảo về phái sinh do UBCKNN chủ trì.
Đối với công chúng đầu tư, HNX đã xây dựng các bộ tài liệu cơ bản về CKPS và TTCKPS và đăng tải lên trang điện tử của HNX, bao gồm: (i) Sổ tay hướng dẫn về TTCKPS và CKPS; (ii) Hướng dẫn giao dịch HĐTL; (iii) Mô hình TTCKPS Việt Nam theo Nghị định số 42; (iv) Tài liệu so sánh sự khác biệt giữa chứng khoán cơ sở và HĐTL. Trong thời gian qua, HNX đã tổ chức chương trình đào tạo về CKPS cho các nhà báo, phóng viên để giới truyền thông hiểu những nội dung cơ bản về TTCKPS, giúp công tác tuyên truyền về thị trường được chính xác và hiệu quả hơn. Trong các chương trình găp gỡ báo chí hàng quý, HNX cũng đã thường xuyên cập nhật tiến độ chuẩn bị TTCKPS cho phóng viên các cơ quan báo chí.
Đối với kế hoạch triển khai đào tạo nghiệp vụ cho các thành viên trung gian thị trường, từ tháng 11/2015, HNX đã tổ chức chương trình hội thảo chia sẻ kinh nghiệm của chuyên gia đến từ SGDCK phái sinh Bursa Malaysia, đồng thời từ 23 -27/11/2015, HNX đã tổ chức đoàn khảo sát gồm chuyên gia của HNX và thành viên, cùng Hiệp hội Kinh doanh Trái phiếu Việt Nam (VBMA) sang thực địa học hỏi kinh nghiệm phát triển TTCKPS tại Malaysia. Nửa đầu năm 2016, HNX cũng đã tổ chức đoàn khảo sát cho các NHTM khảo sát TTCKPS tại Trung Quốc.
Đối với CTCK thành viên, HNX đã tổ chức 2 đợt đào tạo về TTCKPS tại trụ sở của các CTCK thành viên tiềm năng (đủ tiêu chuẩn trở thành thành viên TTCKPS) vào tháng 12/2015 và tháng 01/2016. Dự kiến sắp tới, HNX sẽ tiếp tục hỗ trợ đào tạo, tuyên truyền tại các CTCK thành viên này; phối hợp chăt chẽ với các đơn vị tiềm năng để tích cực chuẩn bị về quy trình nghiệp vụ, hệ thống cơ sở vật chất và nhân sự tham gia vào mảng thị trường mới này. Trong thời gian tới, HNX sẽ tập trung chú trọng nội dung tuyên truyền cho các đơn vị thành viên về các quy chế, sau khi các quy chế này được ban hành. Song song với đó, khi các mẫu hợp đồng được cơ quan có thẩm quyền chấp thuận, HNX sẽ thực hiện các chương trình giới thiệu về sản phẩm HĐTL tới thành viên thị trường và công ch&